मृत्युको न्यायीक
घोषणा भनेको के हो ? मृत्युको न्यायिक घोषणासम्बन्धी कार्यबिधि, मृत्यु घोषणा भएको
व्यक्ति फर्किए के हुन्छ ? कानूनी व्यवस्था
तथा निवेदनको नमुनाः
मानिस जन्मिएपश्चात् यो धर्तीमा
केही समय पाहुना बनी बस्छ र एकदिन यो धर्ती छोडेर बिदा हुन्छ। मानिस जन्मिएपछि
मर्नु स्वभाविक हो। कुनै मानिस पुरा आयु बाँच्दछन् भने कोही अल्पायुमै मर्छन्।
कोही मानिस युद्ध, दुर्घटना आदिमा परेर मर्दछन् भने कोही
मानिस हराएर बेपत्ता भई कहिले मर्यो भन्नेसमेत थाहा पाइँदैन। यसरी बिभिन्न
कारणले बेपत्ता भएका मानिसको मृत्यु कहिले भएको मान्ने ? यो एक
जटिल विषय हो। यही जटिलतालाई समाधान गर्ने सन्दर्भमा आएको अवधारणा हो “मृत्युको
न्यायिक घोषणा”।
मृत्युको न्यायिक
घोषणासम्बन्धी कार्यबिधि
– कुनै व्यक्ति बिनासूचना बेपत्ता
भएको वा कुनै विपद् वा दुर्घटनामा परेकोमा निजको मृत्युको सम्बन्धमा न्यायिक घोषणा
गरि पाउँ भनि सरोकारवाला व्यक्तिले अदालतमा निवेदन दिनुपर्ने हुन्छ ।
– त्यस्तो व्यक्ति बेपत्ता भएको वा
मृत्यु भएको मिति, ठेगाना, कारण र आधार
खुलाई निवेदन दिएमा आवश्यक प्रमाण बुझी अदालतले न्यायिक घोषणाको आदेश गर्नसक्छ ।
– मृत्युको न्यायिक घोषणासम्बन्धमा
निवेदन परेमा सम्बन्धित दर्ता किताबमा दर्ता गरी यथासम्भव सोही दिन इजलाससमक्ष पेश
गरिन्छ । इजलासले बुझ्नुपर्ने देखिए आवश्यक कुरा बुझी सोही दर्ता किताबमा निर्णय
गर्नुपर्छ ।
– मृत घोषित भइसकको व्यक्ति
जीवितरुपमा फर्की अघि भएको न्यायिक घोषणा बदर गरी पाउँ भनी निज आफैंले
मृत्युसम्बन्धी न्यायिक घोषणा संशोधन गरी पाउँ भनी तोकिएको ढाँचामा निवेदन दिएमा
अदालतले आवश्यक जाँचबुझ गरी पहिले गरेको न्यायिक घोषणा बदर गर्नसक्छ ।
– अदालतबाट एकपटक मृत्युको
सम्बन्धमा न्यायिक घोषणा गरिसकेको मितिभन्दा फरक परी कुनै व्यक्तिको मृत्यु भएको
रहेछ भने निजको हकदारले न्यायिक घोषणा संशोधन गरी पाउँ भनी तोकिएको ढाँचामा निवेदन
दिएमा अदालतले सो सम्बन्धमा आवश्यक जाँचबुझ गरी पहिले गरेको न्यायिक घोषणा संशोधन
गर्नसक्छ ।
– यसरी मृत्युको न्यायिक घोषणा
गर्ने निर्णय भएमा तथा संशोधन वा बदर गर्ने निर्णय भएमा निवेदकलाई सो को
प्रमाणपत्र समेत प्रदान गरिन्छ । यस्तो प्रमाणपत्र
मृत्यु घोषणा
भएको व्यक्ति फर्किए के हुन्छ ?
यसरी अदालतले मृत्यु भएको घोषणा
गरेको व्यक्ति फर्किएमा सो मृत्युको न्यायिक घोषणा बदर हुनेछ। ‘…बमोजिम मृत घोषित
भइसकेको व्यक्ति जीवितरुपमा फर्की अघि भएको न्यायिक घोषणा बदर गरी पाउँ भनी निज
आफैंले वा निजको मृत्यु भएको मिति न्यायिक घोषणा भएको मितिभन्दा फरक परी
मृत्युसम्बन्धी न्यायिक घोषणा संशोधन गरी पाउँ भनी निजको हकदारले निवेदन दिएमा
अदालतले सो सम्बन्धमा आवश्यक जाँचबुझ गरी उपदफा (४) बमोजिम गरेको न्यायिक घोषणाको
आदेश संशोधन वा बदर गर्नेछ’, ऐनमा उल्लेख छ । यता मृत्यु घोषणा
भएका व्यक्तिको पत्नीले अर्को विवाह गरेको अवस्थामा मृत्यु घोषित व्यक्तिसँग
वैवाहिक सम्बन्ध पुनःस्थापित नहुने व्यवस्थासमेत ऐनमा छ ।
कानूनी व्यवस्थाः
|
मृत्युको न्यायिक घोषणा |
· कुनै
व्यक्ति बिना सूचना लगातार बाह्र वर्षदेखि बेपत्ता भएमा वा त्यस्तो व्यक्तिको
सम्बन्धमा स्वभाविक रूपमा जानकारी पाउने व्यक्तिले बाह्र वर्षदेखि कुनै जानकारी
नपाएमा त्यस्तो व्यक्ति जीवित रहेको प्रमाण प्राप्त भएकोमा बाहेक त्यस्तो व्यक्तिको
मृत्यु भएको मानिन्छ । · तर
देहायको अवस्थामा देहायको अवधि समाप्त भएपछि त्यस्तो व्यक्तिको मृत्यु भएको
मानिनेछः– o असी
वर्ष उमेर पूरा भएको व्यक्ति भए पाँच वर्ष, o युद्धस्थलमा
खटिएको सैनिक भए युद्घ समाप्त भएको मितिले चार वर्ष, o दुर्घटना
भएको वायुयान, पानी जहाज वा अन्य सवारी साधनमा यात्रा
गरेको व्यक्ति भए त्यसरी दुर्घटना भएको मितिले तीन वर्ष । तर, · कुनै
व्यक्तिको कुनै दुर्घटनामा परी मृत्यु भएकोमा त्यस्तो दुर्घटनामा पर्ने अर्को
व्यक्ति जीवित रहेको प्रमाण प्राप्त नभएमा त्यस्तो व्यक्तिको पनि सोही बखत मृत्यु
भएको मानिन्छ । · कुनै
दुर्घटनामा परी एकैसाथ एकभन्दा बढी व्यक्तिको मृत्यु भएमा अन्यथा प्रमाणित
भएकोमा बाहेक त्यसरी मृत्यु हुने प्रत्येक व्यक्तिको एकैसाथ मृत्यु भएको मानिन्छ
। · तर
कुनै खास प्रयोजनको लागि त्यसरी भएको दुर्घटनामा कुन व्यक्तिको पहिले मृत्यु भएको
हो भन्ने प्रश्न निरुपण गर्नु पर्ने भएमा अन्यथा प्रमाणित भएकोमा बाहेक मृत्यु हुँदाका
बखत जुन व्यक्तिको उमेर बढी रहेको छ सोही व्यक्तिको पहिले मृत्यु भएको मानिन्छ । |
देसं दफा ४० |
|
मृत्युको न्यायिक घोषणा सम्वन्धी निवेदन
र कार्यविधि |
·
कुनै व्यक्ति बिना सूचना बेपत्ता भएको
वा कुनै विपद् वा दुर्घटनामा परेकोले निजको मृत्युको सम्बन्धमा न्यायिक घोषणा
गरी पाउँ भनी त्यस्तो व्यक्ति बेपत्ता भएको वा मृत्यु भएको मिति, ठेगाना, कारण र आधार सहित खुलाई सरोकारवाला
व्यक्तिले निवेदन दिएमा अदालतले सबुत प्रमाण बुझी त्यस्तो व्यक्तिको सम्बन्धमा
मृत्युको न्यायिक घोषणाको आदेश गर्न सक्छ । ·
मृत घोषित भइसकेको व्यक्ति जीवित रूपमा
फर्की अघि भएको न्यायिक घोषणा बदर गरी पाउँ भनी निज आफैँले वा निजको मृत्यु भएको
मिति न्यायिक घोषणा भएको मितिभन्दा फरक परी मृत्यु सम्बन्धी न्यायिक घोषणा
संशोधन गरी पाउँ भनी निजको हकदारले निवेदन दिएमा अदालतले सो सम्बन्धमा आवश्यक
जाँचबुझ गरी पहिले गरेको न्यायिक घोषणाको आदेश संशोधन वा बदर गर्न सक्छ । ·
कुनै व्यक्ति बिना सुचना बेपत्ता भएको
वा कुनै विपद वा दुर्घटनामा परेकोले मृत्युको न्यायिक घोषणा गरी पाऊँ भनी निवेदन दिँदा सरोकारवाला ले
नियमावलीको अनुसूची –२१ बमोजिमको ढाँचामा दिनु पर्छ । ·
मृत्यु घोषित भई सकेको व्यक्ति जीवित
रुपमा फर्की आएको वा निजको मृत्यु भएको भनिएको मिति न्यायिक घोषणामा फरक परेको
कारणले गर्दा उक्त मृत्युको न्यायिक
घोषणा संशोधन वा बदर गरी पाउँ भनी नियमावलीको अनुसूची –२२ बमोजिमको
ढाँचामा निवेदन दिनु पर्छ । ·
यस सम्वन्धमा परेका निवेदन सम्वन्धित
दर्ता कितावमा दर्ता गरी यथासम्भब सोहि दिन इजलास समक्ष पेश गर्नु पर्छ ।इजलासले
बुझ्नुपर्ने देखिए आवश्यक कुरा बुझी सोही दर्ता कितावमा निर्णय गर्नुपर्छ। ·
मृत्युको न्यायिक घोषणा गर्ने निर्णय
भएमा निवेदकलाई अदालतबाट नियमावलीको अनुसूची -२४ बमोजिमको ढाँचामा र संशोदन वा
बदर भएमा अनुसूची २५ को ढाँचामा सो को प्रमाणपत्र दिनुपर्छ। |
देकानि ६१ |
|
बिशषे प्रकृतिका निवेदनकोहरुको थप
कार्यविधि |
·
बिशेष प्रकृतिका भै दर्ता भएका निवेदनलाई
बिषयगत रुपमा अदालतको सफ्टवेयरमा समेत
प्रविष्ट गर्नु पर्छ। ·
यस प्रकृतिका निवेदन सोही दिन किनारा
नलागेमा आवश्यकता अनुसार अदालतले निवेदकलाई तारिखमा राख्न सक्छ । ·
यस्ता निवेनकका सम्बन्धमा अदालतले
छानविन तथा जाँचबुझको सिलसिलामा आवश्यकता अनुसार निवेदकहरुसँग कागज गराउने, कुनै निकाय वा व्यक्तिलाई बुझ्ने, कागज प्रमाण माग गर्ने वा झिकाउने, अदालत वा स्थानीय तह वा कुनै सरकारी
निकायमार्फत मुचुल्का गराउने, पेश गरेका कागज प्रमाणको आधिकारिकता परीक्षण गर्ने
लगायतका कार्य गर्न सक्छ । ·
प्राकृतिक व्यक्तिको दामासाही सम्बन्धी
निवेदनमा मुद्दा सरहको कार्यविधि अपनाउन बाधा परेको मानिदैन । ·
निवेदन सहितका कागजातको फाईल र दर्ता
तथा निर्णय किताब सुरक्षित साथ अभिलेख राख्नुपर्छ । ·
यस परिच्छेद बमोजिम प्रमाणपत्र दुई
प्रति तयार गरी एक प्रति निवेदकलाई उपलब्ध गराई एक प्रति अदालतमा अभिलेखको रुपमा
राख्नु पर्नेछ । |
देकानि ६९-७३ |
मृत्युको न्यायीक घोषणाको
निवेदनः
अनुसूची-२१
(मुलुकी देवानी कार्यविधि नियमावली, २०७५ को नियम ६० को
उपनियम (१) सँग सम्बन्धित)
श्री तनहुँ जिल्ला अदालतमा पेस गरेको
निवेदन पत्र
विषयः मृत्युको
न्यायिक घोषणा गरिपाऊँ।
मन प्रसाद अधिकारीको नाती, रमण हरी अधिकारीको छोरा तनहुँ
जिल्ला
व्यास न.पा/गा.पा. वडा नं. १ अर्गले बस्ने वर्ष 35 .को
ममता दास --------------------------------------निवेदक
मुलुकी देवानी
संहिता, २०७४ को दफा ४० को उपदफा (४) बमोजिम मृत्युको
न्यायिक घोषणा गरिपाउँ भनी निम्न विवरणसहित निवेदन गर्दछु। निवेदनबापत लाग्ने
दस्तुर रु. ५००।- यसैसाथ संलग्न छ ।
(१) मृत्युको न्यायिक
घोषणा गर्नुपर्ने व्यक्तिको
(क) नाम, थरः
मदन दास (ख) लिङ्गः पुरुष
(ग) जन्म
मिति/बेपत्ता वा विपद् वा दुर्घटनामा पर्दाको अवस्थाको उमेरः 25
(घ) ठेगानाः तनहुँ
जिल्ला
व्यास न.पा/गा.पा. वडा नं. १
(ङ) पति वा
पत्नीको नामः ममता दास
(च) बाबु, आमाको नामः सरुदास /मुरली दास
(छ) बाजे, बज्यैको
नामः मलाइका दास/
मन्दन दास
(२) बेपत्ता भएको वा विपद्
वा दुर्घटनामा परेको मितिः 2060/1/6
(३) बेपत्ता भएको वा विपद्
वा दुर्घटनामा परेको स्थानः पोखरा
(४) बेपत्ता भएको वा विपद्
वा दुर्घटनामा परेको कारण र सोको बेहोराः बस दुर्घतना
(५) बेपत्ता भएको वा विपद्
वा दुर्घटनामा परेको तथ्य पुष्टि गर्ने आधार प्रमाणः बसका
सबैको मृत्यु भएको
(क)
......................... (ख)
........................
(ग)
........................
(६) बेपत्ता भएको वा विपद्
वा दुर्घटनामा परेको व्यक्तिसँग निवेदकको नाता / सम्बन्धः श्रीमान
(७) संलग्न कागज
प्रमाण
(क) बेपत्ता भएको
वा विपद् वा दुर्घटनामा परेको व्यक्तिको पहिचान खुल्ने कागज ............१
(ख) निवेदकसँगको
नाता / सम्बन्ध प्रमाणित गर्ने कागज....... .............१
(ग) बेपत्ता भएको
वा विपद् वा दुर्घटनामा परेको पुष्टि गर्ने कागज....... .............
(घ) निवेदकको
र सम्भव भएसम्म बेपत्ता भएको वा विपद् वा दुर्घटनामा परेको भनिएको व्यक्तिको फोटो
२।२ प्रति-----------------------१
(ङ) बेपत्ता भएको
वा विपद् वा दुर्घटनामा परेको भन्ने स्थानीय तहको सिफारिश ।
यस निवेदनपत्रको
बेहोरा ठिक साँचो छ, झुट्टा बेहोरा लेखिएको ठहरे कानूनबमोजिम सजाय सहुँला
बुझाउँला।
............................
निवेदकको दस्तखत
